به گزارش قدس آنلاین، بارگاه ملکوتی رضوی، تجلی‌گاه هنرهای گوناگون اسلامی- ایرانی در قرون متمادی است. هنر حجاری نیز از جمله این هنرهاست که پیشینه تاریخی دیرینه‌ای در این آستان مقدس دارد. در واقع از حجاری در تزئینات بناها و همچنین خلق آثار جنبی همچون سقاخانه‌ها، سنگاب‌ها، محراب‌ها و سنگ قبرها استفاده شده است.
کتاب «حجاری در هنر و معماری حرم مطهر رضوی» از جمله آثار پژوهشی است که زیر نظر مؤسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی به همت بهزاد نعمتی با همکاری زهرا جهانپور، میثم جلالی و اعظم نظرکرده تدوین شده و به‌تازگی در قالب کتاب دیجیتال در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفته است.
بهزاد نعمتی، پژوهشگر گروه فرهنگ و هنر اسلامی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی که سابقه فعالیت در حوزه‌های هنر، معماری و اسناد تاریخی را در کارنامه پژوهشی خود دارد در گفت‌وگو با خبرنگار آستان‌نیوز درباره این اثر پژوهشی توضیح داده است.

مطالعات تخصصی تک‌نگاری در حوزه‌های مختلف هنری و معماری حرم مطهر چه ضرورتی دارد؟
از آنجایی که اطلاعات پایه و اساسی در حوزه تاریخچه مطالعات هنر و معماری حرم مطهر رضوی نداریم، ضرورت دارد در حوزه‌های مختلف هنری و معماری، مطالعات تخصصی تک‌نگاری انجام شود تا به جزئیات مستند در هر بخش برسیم و بتوانیم مطالعات تطبیقی و تحلیلی دقیق انجام دهیم. مؤسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی نیز در فعالیت‌های پژوهشی خود در سال‌های اخیر این اولویت را دنبال کرد و توانست آثار متعددی در این حوزه منتشر کند. در این بین، کتاب‌های بسیار کمی در حوزه هنر اسلامی ایران وجود دارد که به صورت تک‌نگاری و اختصاصی به هنر حجاری پرداخته باشد. همچنین چنین اثری در حوزه حرم مطهر منتشر نشده بود. بنابراین ضرورت داشت کتاب تک‌نگاری در خصوص حجاری و جایگاهش در تزئینات معماری حرم مطهر تدوین شود. البته ابتدا مقاله‌ای در این موضوع با همکاری زهرا جهانپور در نشریه آستان هنر به چاپ رساندم. با توجه به مطالعات پژوهشی‌مان در تدوین این مقاله به این نتیجه رسیدیم این موضوع پژوهشی ظرفیت نشر کتاب را هم دارد. بدین ترتیب پژوهش و تدوین این اثر در سال1393 در مدت حدود یک سال انجام شد.

از چه منابعی در تدوین کتاب کمک گرفتید؟
در راستای انجام این پژوهش، منابع مکتوب همچون اسناد تاریخی، کتاب‌های تاریخی قدیمی، سفرنامه‌ها و پژوهش‌های قدیمی از جمله تاریخ‌ آستان قدس رضوی بررسی شد. به طور مثال اسناد با کلیدواژه‌های مختلف بررسی و اطلاعات مهم برای تدوین فصل‌ها از آن‌ها استخراج شد. البته نمونه سندهای مهم‌تر به‌طور جداگانه بازخوانی و با تصویر و محتوای سند در کتاب درج شده است. همچنین از فضاهای داخلی حرم مطهر بازدید میدانی انجام داده و اطلاعات حاصل از این بازدیدها را با اطلاعات کسب شده از منابع تاریخی گذشته تطبیق دادیم. از این اطلاعات میدانی در توصیف وضعیت موجود در حرم مطهر در کتاب نیز استفاده شد. همچنین مطالعه میدانی روی اشیای موجود در موزه و خزانه آستان قدس رضوی با محوریت موضوع پژوهش انجام شد.

کتاب شامل چه فصل‌هایی است و مخاطبان اصلی آن چه افرادی هستند؟
این اثر در پنج فصل «نگاهی به گذشته»، «انواع سنگ‌ها و ابزار و فنون اجرا»، «پیشه حجاری و منبت‌کاری سنگ در حرم مطهر»، «حجاری در حرم مطهر» و «معرفی گزیده آثار» تدوین شده است. بنابراین دربردارنده پیشینه عمومی حجاری و جایگاه آن در تزئینات معماری، پیشینه حجاری در حرم مطهر رضوی، معرفی نمونه آثار شاخص به صورت تک‌نگاری و مصور، توضیح اصطلاحات و معرفی کتیبه‌های سنگی است. در پایان کتاب نیز منابع و مآخذ مورد استفاده ذکر شده است. به‌طور مثال، در فصل‌هایی که به پیشینه تاریخی برمی‌گردد تلاش شد از اسناد آستان قدس رضوی مربوط به پرداخت‌های مالی به هنرمندان خالق این آثار، هزینه‌های صرف شده در تعمیرات و تغییر و تحولات در دستورات تعمیرات استفاده شود. بدین ترتیب مخاطبان اصلی این اثر، محققان در حوزه پژوهش تاریخ هنر و هنر اسلامی هستند. البته از آنجایی که کتاب مصور است و به تاریخچه حجاری نیز به‌طور جدی پرداخته و از منابع متنوعی در تدوین آن استفاده شده، برای مخاطبان عام هم جذابیت خاصی دارد.

ویژگی‌های شاخص این اثر پژوهشی چیست؟
این کتاب نخستین اثر پژوهشی در موضوع خود است و در تدوین آن به اسناد تاریخی به عنوان پیشینه فعالیت‌های هنری گذشته توجه خاصی شده است. همچنین در قالب انجام کار گروهی تدوین شده به‌خصوص که تمامی اعضای این تیم تحقیقاتی، از نیروهای مجموعه آستان قدس رضوی بودند و علاوه بر آشنایی با فضای کار در حرم مطهر، دسترسی بیشتری نیز به منابع اطلاعاتی مورد استفاده در این پژوهش داشتند. همچنین مؤسسه آفرینش‌های هنری این آستان مقدس در مراحل تدوین اثر، عکاسی تخصصی از آثار انجام داد.
سنگاب خوارزمشاهی از فاخرترین آثار معرفی شده در این کتاب است که از جنبه‌های مختلف ارزش و اهمیت دارد. نخست، اثر اختصاصی برای این آستان مقدس طراحی شده و کتیبه‌های مفصلی نیز روی آن وجود دارد که در آن‌ها به بانی و تاریخ خلق اثر و محل استفاده آن اشاره شده است. این اثر بسیار کهن هم از نظر فنی و هم هنری، ارزش دارد و در مدت حدود 700سال در حرم مطهر مورد استفاده بوده است. اکنون نیز این سنگاب در ورودی موزه رضوی در معرض دید بازدیدکنندگان قرار دارد.